انقلاب فکری و آغاز بیداری در بخارا

عوامل شکل‌گیری جنبش معارف‌پروری در آغاز سدۀ بیستم و وقایع مرتبط با آن، با مباحثه‌ها و مناظره‌های متعددی در میان محققان، مورخان و تئوریسین‌های انقلابی همراه است. استاد عینی و ف. خواجه‌اف ازجمله محققان تجددخواهی هستند که دربارۀ نحوۀ شکل‌گیری این جنبش و مسائل مرتبط با آن اظهارنظر کرده‌اند. بررسی محققان در این زمینه نشان‌دهندة تأثیر احمد کلّه (پدر ادبیات نوی تاجیک)، احمد دانش و دیگر معارف‌پروران تاجیک مانند واضح و شاهین در شکل‌گیری انقلاب فکری بخاراست. معارف‌پروران دورۀ نو نیز که ادامه‌دهندۀ سنت‌های احمد دانش و آرمان‌های معارف‌پروری او بودند، در شکل‌گیری افکار نوجویان نقشی بارز داشتند. در این مقاله، ضمن تبیین نقش این افراد، تأثیر نشریات داخلی و خارجی مثل حبل‌المتین، چهره‌نما، پرورش، ملانصرالدین، بخارای شریف، وقت، شورا و... در شکل‌گیری جریان بیدارگریبررسی شده است. گسترش کتاب‌های معارف‌پروران ایرانی مثل سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیک اثر زین‌العابدین مراغه‌ای، کتاب احمد یا سفینۀ طالبی اثر عبدالرحیم طالبوف و نوشته‌های میرزا ملکم‌خان از عوامل دیگری است که در انقلاب فکری بخارا تأثیری انکارناپذیر داشته است. نگارنده در پایان مقاله به این نتیجه رسیده است که آثار معارف‌پروران تاجیک، قلمروی ترکستان و دیگر خلق‌ها، در تفکر و جهان‌بینی روشنفکران تاجیک انقلاب فکری بزرگی را به‌وجود آورد که نمایندگانش با تأسیس مکتب و معارف، سازمان و گروه‌های مخفی، روزنامه و مؤسسه‌های فرهنگی، مردم را به علم‌آموزی، اصلاح و نوسازی جامعه هدایت کردند.